.
Συνέχεια, από το προηγούμενο:
.
Αφορμή ήταν ένα (βοσνιακό) τραγούδι, επίλογος ας είναι ένα άλλο (με ελληνικό στίχο) κομμάτι. Όμως, όπως σας έλεγα, όλα από κάπου ξεκινάνε, αλλά τι σημασία έχει η αρχή όταν αυτά καταλήγουν σε γενοκτονίες, ομαδικούς τάφους και Νατοϊκούς βομβαρδισμούς; Ή μήπως κάθε πόλεμος δεν έχει ως κίνητρο την Εξουσία και κάθε εθνική ιστορία δεν χτίζεται πάνω σε ομαδικούς τάφους;
Ωστόσο, επειδή τα γεγονότα είναι αυτά που οδηγούν σε γενικεύσεις ενώ το αντίθετο συσκοτίζει τα γεγονότα και αλλοιώνει τα συμπεράσματα, ας πάρουμε τα πράγματα -σχεδόν- απ' την αρχή, ουδέτερα από εθνική αλλά όχι και από κοινωνική/ταξική σκοπιά. Δύσκολο το εγχείρημα αλλά αξίζει τον κόπο, ειδικά στον τόπο που ζούμε και με τα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη όπου γαλουχηθήκαμε:
Η σχάση της Ομοσπονδίας:
Με την ανατολή των 90's και την πτώση του ανατολικού μπλοκ μαίνονται και τα εθνικιστικά μαγειρέματα στο καζάνι των Βαλκανίων και την Γιουγκοσλαβική Ομοσπονδία για τη νομή των εδαφών και της Εξουσίας. Η κατάρρευση του κομμουνιστικού ομοσπονδιακού καθεστώτος βρίσκει σε πιο ισχυρή θέση (σε σχέση με τα υπόλοιπα ομόσπονδα κράτη) Σλοβενία, Κροατία και Σερβία. Η πρώτη βγαίνει σχεδόν αναίμακτα από την διάσπαση, η δεύτερη αναζητά πλάτες στην ΕΕ και η τρίτη (υπό τη δικτατορία Μιλόσεβιτς και με τον έλεγχο του πρώην Γιουγκοσλαβικού στρατού στα χέρια της) εμμένει στην διατήρηση της Ομοσπονδίας υπό Σερβική κατοχή. Η Βοΐβοντίνα και το Μαυροβούνιο εντάσσονται άμεσα στο πλευρό των Σερβών ενώ τα ζόρικα και το μεγάλο μακελειό προμηνύεται κυρίως στις φτωχότερες και εθνικά μεικτές Δημοκρατίες της Βοσνίας, Κοσόβου και Μακεδονίας. Από τη στιγμή που η Ομοσπονδία Σοσιαλιστικών Γιουγκοσλαβικών Δημοκρατιών διαλύεται εσω-θεσμικά και πολιτικά προκρίνεται η μετάβαση από τον όποιο ανατολικού τύπου “υπαρκτό σοσιαλισμό” στο δυτικό-καπιταλιστικό μοντέλο εθνικών κρατών, κάθε ιστορική προσέγγιση περί (Γιουγκοσλαβικού) Εμφυλίου είναι εξίσου καταδικασμένη στην αποτυχία και τον εθνικισμό. Αλλά και κάθε δυτικοευρωπαϊκό και Νατοϊκό κράτος είναι, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, συνυπεύθυνο για τις σφαγές που θα ακολουθήσουν.
Η μεταστοιχείωση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης:
Εθνικοί πόλεμοι και εθνικιστικές συρράξεις μαίνονται για σχεδόν μια δεκαετία στις μεικτές Κροατικές, Σερβικές και Μουσουλμανικές περιοχές, μικρότερου αρχικά βελινικούς στο Κόσοβο και τη Μακεδονία, εκατόμβες νεκρών και σφαγές (με αποκορύφωμα τη γενοκτονία της Σρεμπρένιτσα) στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Και κυρίως του Σεράγεβο (που πολιορκείται τέσσερα ολόκληρα χρόνια από τον Σερβικό τακτικό στρατό και τους Σερβοβόσνιους παρακρατικούς) που έχει την “ατυχία” να αποτελεί την πιο μεικτή από τις μεικτές ζώνες της πρώην Ομοσπονδίας: Σερβοβόσνιοι, Κροάτες και Μουσουλμάνοι της Βοσνίας μάχονται μεταξύ τους για την επικράτηση και την Εξουσία αλλά και ένα ποσοστό μεικτών οικογενειών (που δεν χωράει σε κανένα έθνος) μάχεται για την επιβίωση του από τις εθνοκαθάρσεις. Και είναι αυτό κυρίως το “μπάσταρδο” κομμάτι του Βοσνιακού λαού που κόντρα στο ρου των εθνικισμών και της ιστορίας προκαλεί την συμπάθεια και την ελπίδα στους όποιους αντιφρονούντες για ένα “πολυπολιτισμικό” Σεράγιεβο.
Από τα τέλη του '91 (και ενώ ήδη οι Σερβικές δυνάμεις έχουν καταλάβει σχεδόν το 1/3 της Κροατίας και έχουν “εκκαθαρίσει” περιοχές όπως το Βούκοβαρ) ανοίγουν το μέτωπο της Βοσνίας, ξεκινώντας με πλάνο πολιτικής αποσταθεροποίησης. Οι Σερβοβόσνιοι (30% του Βοσνιακού πληθυσμού) οργανώνονται πολιτικά και στρατιωτικά, διαχωρίζονται εθνικά και με αρχηγό τον Κάρατζιτζ διεκδικούν το Σερβικό κράτος της Βοσνίας. Τον Φλεβάρη του '92 και με ορατή την απειλή του πολέμου όλοι οι υπόλοιποι (Βόσνιοι, Κροάτες και Μουσουλμάνοι) συνενώνονται προσωρινά υπό τον μετριοπαθή -τότε αλλά πάντα- τυχοδιώκτη Ιζεμπέκοβιτς ανακηρύσσοντας την ανεξαρτητοποίηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης ως πολυεθνικού κράτους με πρωτεύουσα το Σεράγεβο. Υπό την απειλή της Σερβικής κατάκτησης και χωρίς ιδίες στρατιωτικές δυνάμεις η κίνηση αυτή αποσκοπεί ουσιαστικά στην πολιτική αναγνώριση από την ΕΕ και την προστασία του ΟΗΕ. Και ναι μεν τα Ηνωμένα Έθνη ένα μήνα αργότερα θα στείλουν κυανόκρανους παρατηρητές που καταγράφουν τις σφαγές -κάποιες φορές με την παρουσία τους τις αναβάλουν- αλλά ποτέ δεν θα τις εμποδίσουν. Στο μεταξύ οι 90.000 σερβικού τακτικού στρατού του στρατηγού Μλάντιτς μαζί με τις παραστρατιωτικές συμμορίες των Αρκάν, Σέσελι, Τσόβιτς, Λούκιτς, κ.α. έχουν ξεκινήσει και συνεχίζουν ακάθεκτοι το θεάρεστο έργο της σφαγής των αλλόθρησκων και των εθνικών εκκαθαρίσεων στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Μικρά χωριά εξαφανίζονται εν μια νυκτί και μεγαλύτερες πόλεις όπως το Σεράγεβο και η Σρεμπρένιτσα βομβαρδίζονται καθημερινά και για χρόνια πολιορκούνται ανελέητα.
Το παλιό ορυχείο με τα νέα πτώματα:
Η Σρεμπρένιτσα, μια μουσουλμανική πόλη 9.000 κατοίκων ανάμεσα στην Τούζλα και τα σύνορα της Σερβίας, πολιορκείται από τους Σερβοβόσνιους από τον Απρίλη του '92 και για περισσότερα από τρία χρόνια. Και ενώ ισοπεδώνονται τα περίχωρα της σε αυτήν συγκεντρώνονται κάτω από άθλιες συνθήκες επιπλέον 50.000 πρόσφυγες και τραυματίες, επιζώντες των σερβικών εθνικών εκκαθαρίσεων και καταδικασμένοι στην λιμοκτονία. Λίγο η στοιχειώδης και μαφιόζικου τύπου αντίσταση των άτακτων μουσουλμάνων του Νάσερ Όριτς (που συχνά με τη σειρά τους επιδίδονται σε πλιάτσικο και εκδικητικές επιδρομές κατά Σερβικών χωριών) πολύ περισσότερο ο εγκλωβισμός Γάλλων κυανόκρανων στο κέντρο της πολιορκίας αναστέλλουν προσωρινά την γενοκτονία. Και στις 12 Μαρτίου 1993 οδηγούν στην σύναψη μιας εύθραυστης όσο και άνισης εκεχειρίας που καταλήγει στον αφοπλισμό των μουσουλμανικών ομάδων και στην προώθηση των σερβοβοσνιακών θέσεων. Μια καινούρια όσο και διφορούμενη ορολογία γεννιέται αυτοσχέδια στην πολιτική του ΟΗΕ καθώς η Σρεμπρένιτσα ανακηρύσσεται “ασφαλής περιοχή” υπό την προστασία 120 (Γάλλων αρχικά, Καναδών ενδιάμεσα και Ολλανδών στο τέλος) κυανόκρανων.
Εάν η Σρεμπρένιτσα είχε ανακηρυχθεί ως “ασφαλές καταφύγιο (safe haven)” όπως γίνονταν έως τότε, ΟΗΕ και ΝΑΤΟ θα υποχρεώνονταν από το καταστατικό τους στην στρατιωτική προστασία των προσφύγων και στην άμεση πολεμική εμπλοκή τους στον πόλεμο της Βοσνίας. Προφανώς η “πολιτισμένη και φιλειρηνική” Ευρώπη -που ηγείται των ειρηνευτικών διαδικασιών- δεν επιδιώκει κάτι τέτοιο, νίπτει τας χείρας της και αποποιείται των ευθυνών της σφυρίζοντας αδιάφορα. Προφανώς και τα σερβικά στρατιωτικά και παραστρατιωτικά επιτελεία αντιλαμβάνονται δικαίως το σφύριγμα ως κλείσιμο ματιού και χωρίς βιασύνη προετοιμάζονται για το μεγάλο μακελειό, αυτό που αργότερα θα χαρακτηριστεί ως το πρώτο ευρωπαϊκό ολοκαύτωμα μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.
Καλοκαίρι του 1995 και το Σερβικό πυροβολικό πυκνώνει τους βομβαρδισμούς του, 11 Ιουλίου και οι Ολλανδοί κυανόκρανοι παραδίδουν αμαχητί την “ασφαλή περιοχή” στους πολιορκητές της. Στο πολιτικό σκηνικό, οι εντολές οπισθοχώρησης και εγκατάλειψης των προσφύγων, υπό την πίεση της “διεθνούς κοινής γνώμης”, θα οδηγήσουν αφενός την Ολλανδική κυβέρνηση στην παραίτηση της και αφετέρου θα δρομολογήσουν τις διαδικασίες για την άμεση στρατιωτική παρέμβαση του ΝΑΤΟ.
Στη σκηνή του δράματος, οι ανηλεείς βομβαρδισμοί και το ομαδόν πυρ θα δημιουργήσουν εκατόμβες νεκρών και άτακτη φυγή των αμάχων, οι οποίοι με τη σειρά τους θα διασπαστούν και θα δημιουργήσουν δύο μεγάλα καραβάνια προσφύγων. Οι εναπομείναντες γυναίκες με τα παιδιά θα ακολουθήσουν την οδική διαδρομή προς την Τούζλα, χωρίς ωστόσο να λείψουν από τον διωγμό τους τα στρατιωτικά πυρά, οι απαγωγές και οι βιασμοί. Δεκαπέντε περίπου χιλιάδες άνδρες, έχοντας προφανώς αντιληφθεί το σχέδιο γενοκτονίας, θα ακολουθήσουν ελικοειδής διαδρομές μέσα απ' τα βουνά και κάποιες φορές θα χρειαστεί να επιτεθούν -εν είδη αντάρτικου- σε στρατιωτικά μπλόκα για να επιβιώσουν. Από αυτούς τους ανθρώπους 300 φέρεται να έχουν όπλα και μόλις περίπου 50 να είναι οι άντρες του τάγματος βουνού των Μουσουλμάνων της Βοσνίας μαζί με τον ίδιο τον Νάσερ Όριτς (που με την διάσωση των προσφύγων σήμερα θεωρείται λαϊκός ήρωας στη Βοσνία).
Εκτός όμως από τους νεκρούς και τους πρόσφυγες υπάρχουν και οι συλληφθέντες. Στις 14 Ιουλίου ο συνταγματάρχης Ράντισλαβ Γιάνκοβιτς αναφέρει στο Ολλανδικό επιτελείο ότι οι σερβοβοσνιακές δυνάμεις έχουν συλλάβει περίπου 6.000 αιχμαλώτους πολέμου. Οι εντολές του Κάρατζιτς είναι σαφείς: “Όλοι όσοι είναι εκεί κάτω θα πρέπει να εκτελεστούν. Σκοτώστε όλους αυτούς που μπορούν να φέρουν όπλο”. Όπερ και εγένετο: περισσότεροι από 8.000 Μουσουλμάνοι άνδρες και αγόρια μεταξύ 11 και 80 χρονών έπεσαν νεκροί από Σερβικά πυρά και μπαζώθηκαν σε ομαδικούς λάκκους, ανάμεσα στις 11 και 19 Ιουλίου '95. Η συντριπτική πλειοψηφία αυτών δεν έπεσαν στην μάχη αλλά εκτελέστηκαν βάση του σχεδίου εθνοκάθαρσης της περιοχής.Η εξώθερμη αντίδραση και η ελληνική σημαία:
Λίγες ώρες μετά την άλωση της Σρεμπρένιτσα, πάνω από τους φρεσκοσκαμμένους ομαδικούς τάφους και τα αποκαΐδια, μαζί με τα σερβικά λάβαρα θα κυματίσουν περήφανα η ελληνική και η βυζαντινή σημαία ενώ οι Έλληνες εθελοντές θα παρασημοφορηθούν από την ίδια τη Σερβοβοσνιακή ηγεσία. Η ελληνοσερβική φιλία σε όλο της το μεγαλείο αλλά και η τρανή απόδειξη της ελληνικής συμμετοχής στο μακελειό και τη λεηλασία. Διόλου παράξενο αφού καθ΄ όλη την διάρκεια των γιουγκοσλαβικών πολέμων το ελληνικό κράτος υπήρξε ο πιστότερος σύμμαχος των Κάρατζιτς/Μιλόσεβιτς παρέχοντας τους πλήθος διπλωματικών/οικονομικών/κατασκοπευτικών/στρατιωτικών “διευκολύνσεων”, με το αζημίωτο πάντα αλλά και την υπόσχεση αναδιανομής Μακεδονικών και Αλβανικών εδαφών μεταξύ Ελλάδας και Σερβίας.
Με τη σύναψη της ελληνοσερβικής συμμαχίας η Ελλάδα συμμετέχει ανεπίσημα στον πόλεμο αλλά παράλληλα προετοιμάζεται και για το ενδεχόμενο επίσημης εμπλοκής της, έχοντας πρώτα απ' όλα κερδίσει -με τη συστηματική προπαγάνδα και τον έλεγχο των ΜΜΕ- την εθνική συσπείρωση στο εσωτερικό της. Ο σύμμαχος έχει προ πολλού βρεθεί στο όνομα των ομόθρησκων Σέρβων αδελφών μας, οι συνωμοσίες περί ευρωπαϊκών μουσουλμανικών τόξων (Βοσνία-Αλβανία-Μακεδονία-Τουρκία) παρέχουν τα ιδεολογικά άλλοθι και σε νούμερο ένα εχθρό έχει ανακηρυχθεί η Μακεδονία, παρόλο τον εμφύλιο μεταξύ αλβανόφωνων και σλαβόφωνων και την πλήρη ανυπαρξία στρατευμάτων στο εσωτερικό της. Η δε Αλβανία είναι ήδη αποσυντεθειμένη σαν κράτος και οι Αλβανοί μετανάστες μετατρέπονται σε υποχείριο της εξωτερικής πολιτικής, κάτω από τις εθνικιστικές κορώνες περί αλυτρωτισμού της Βαρείας Ηπείρου.
Με τα αλλεπάλληλα ελληνικά διπλωματικά “σαμποτάζ” στα σχέδια του ΝΑΤΟ και τα βέτο στον ΟΗΕ (με πρόσχημα την αναγνώριση της Μακεδονίας) και με δεδομένη τόσο την πολιτική ανεπάρκεια όσο και τις απόπειρες χειραγώγησης (μέσω της Ελληνικής Προεδρίας) της ΕΕ αυτό που επιδιώκει η συμμαχία Μιλόσεβιτς-Κάρατζιτς και Μητσοτάκη-Σαμαρά/Παπανδρέου-Πάγκαλου είναι η καθυστέρηση της Αμερικανικής εμπλοκής. Τόσο όμως οι πρώτοι με τις στρατιωτικές τους “χοντροκοπιές” στη Σρεμπρένιτσα και το Σεράγεβο όσο και οι δεύτεροι με τις διπλωματικές τους “τσαπατσουλιές” και τις πλαστογραφήσεις εγγράφων και πληροφοριών, τελικά επιταχύνουν παρά εμποδίζουν την ανάμειξη των πλανητόμπατσων στους σύγχρονους αυτούς βαλκανικούς πολέμους.
Ο Θείος Σαμ και η βίαιη σύντηξη:
Με την ενίσχυση του Τούτζμαν και του Κροατικού στρατού, του Ιζεμπέκοβιτς και των Μουσουλμανικών ομάδων και κυρίως με την αεροπορία του ΝΑΤΟ, οι “Σύμμαχοι” μέσα σε λίγους μήνες οδηγούν τον Σερβοβοσνιακό στρατό σε ήττα και στην υπογραφή της ειρηνευτικής συνθήκης του Ντέιτον, που θα σημάνει και το τέλος του Βοσνιακού πολέμου (14/12/95). Για να επαναφέρουν τα σύνορα στην προηγούμενη κατάσταση οι “Σύμμαχοι” μεταξύ των άλλων βομβαρδίζουν μη στρατιωτικούς στόχους και δημιουργούν καινούρια καραβάνια προσφύγων, κλείνουν τα μάτια στις εκδικητικές εκκαθαρίσεις των Κροατομουσουλμάνων, συμβάλλουν στην βίαιη εκκένωση των Σερβικών περιοχών της Κράινα, και χωρίζουν την Βοσνία στα δύο εγκαθιστώντας ειδικό πολιτικοστρατιωτικό καθεστώς στη χώρα. Στο μεταξύ οι Σερβοβόσνιοι αδίκως περιμένουν βοήθεια και ενισχύσεις από το Βελιγράδι, το καθεστώς Μιλόσεβιτς έχει ήδη συνθηκολογήσει και αυτό που τώρα τον ενδιαφέρει είναι το μέτωπο του Κοσόβου.
Που όντως λίγο καιρό μετά θα ανοίξει (1996-1999) με τις γνωστές πλέον συνέπειες: την ολοκληρωτική ήττα του Σερβικού Μεγαλοϊδεατισμού και της ελληνοσερβικής φιλίας, τους Νατοϊκούς βομβαρδισμούς τόσο στη Πρίστινα όσο και στο ίδιο το Βελιγράδι, τη μόνιμη εγκατάσταση Νατοϊκών δυνάμεων στα Βαλκάνια και τον πλήρη έλεγχο τους σε Κόσοβο και Μακεδονία. Οι ίδιες πολιτικές φατρίες (που παραλίγο τότε να μπλέξουν την Ελλάδα στον πόλεμο και που συνεχίζουν να την κυβερνούν έως σήμερα) θα εναρμονιστούν με το καινούριο παραμύθι της βορειοατλαντικής λεηλασίας για την ανοικοδόμηση των Βαλκανίων και θα στρέψουν τον εθνικισμό στην ανάδειξη του ελληνικού κράτους ως ισχυρής βαλκανικής δύναμης/αυτοκρατορίας.Και όμως κάποια κομμάτια του παζλ αγνοούνται:
Ελάχιστους βαλκάνιους φαίνεται να απασχολούν τα παθήματα των εθνικισμών. Τόσοι νεκροί για το τίποτα, τόσο μίσος για τα πάντα. Μίσος μεταξύ Σέρβων, Κροατών και Μουσουλμάνων, μίσος μεταξύ Ελλήνων, Μακεδόνων και Αλβανών. Ο εθνικισμός γεννά εθνικισμό, κανένας εθνικισμός και κανένας εθνικός στρατός δεν είναι αθώος. Κανένας μπάτσος ή πλανητόμπατσος δεν μπορεί να είναι “ουδέτερος”, καμία δικαιοσύνη “ανεξάρτητη”, καμιά ειρήνη χωρίς ελευθερία δεν μπορεί να διαρκέσει. Στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη -με απίστευτο κόστος σε ανθρώπινες ζωές- αποκαταστάθηκε η τάξη εις βάρος της “διαπολιτισμικότητας”, εγκαθιδρύθηκε η ειρήνη εις βάρος της ελευθερίας. Παντού στον Αίμο οι Βαλκανικοί εθνικισμοί ηττήθηκαν στρατιωτικά όχι όμως και κοινωνικά. Και αυτή είναι μια μάχη που οφείλουν να δώσουν οι ίδιες οι κοινωνίες τόσο ενάντια στις κυρίαρχες πολιτικές όσο και εναντίον των ίδιων των πολιτικών και στρατιωτικών τους αντιπροσώπων.
Παντού στην Γιουγκοσλαβία και απ' όλες τις πλευρές διαπράχτηκαν εγκλήματα πολέμου ακόμα και οι “ειρηνευτικές δυνάμεις” εγκλημάτησαν εναντίον της ανθρωπότητας για να επιβάλλουν την ειρήνη. Όμως όλα από κάπου ξεκινούν και μας αρέσει δεν μας αρέσει κάποιοι έχουν μεγαλύτερη ευθύνη τόσο για την έναρξη των εχθροπραξιών όσο και για τις σφαγές που ακολούθησαν. Και όταν μιλάμε για την Σρεμπρένιτσα οι 8.000 επισήμως νεκροί σφαγιάστηκαν μόνο και μόνο γιατί ήταν Μουσουλμάνοι, και αυτό δεν λέγεται πόλεμος αλλά γενοκτονία. Και σφαγιάστηκαν από Σέρβους και κάποιους Έλληνες εθελοντές συμμάχους τους, που και αυτοί δεν λέγονται στρατιώτες αλλά φασίστες και δολοφόνοι. Και που τότε παρουσιάστηκαν σαν ήρωες από τα ΜΜΕ και σαν τέτοιοι έγιναν δεκτοί από την ελληνική κοινωνία.“Όσο για την Ελλάδα, δύσκολα θα καταλάβαινε ότι έγινε πόλεμος αν δεν βομβαρδιζόταν η Σερβία το 1999. Οποιαδήποτε ανάλυση για την πνευματική, πολιτική και δημοσιογραφική ελίτ σχετικά με το τι συνέβη στη Γιουγκοσλαβία θα είναι θλιβερή. Γιατί αν ακόμη και σήμερα ο Έλληνας πολίτης του 21ου αιώνα σκέφτεται ότι πρέπει να καταδικάσει το έγκλημα μόνο αν τον βολεύουν ο θύτης και το θύμα, τότε αυτό προκαλεί θλίψη.” Και σίγουρα τέτοιες μεροληπτικές αντιλήψεις όχι μόνο δεν βοηθούν στην κατανόηση και στο ξεπέρασμα των εθνικισμών αλλά επωάζουν και τις εθνικές εκκαθαρίσεις του μέλλοντος. Ο Άγιος Παντελεήμονας πχ δεν είναι και πολύ μακριά...
Χρήσιμη βιβλιογραφία και εναλλακτικές πηγές αυτενέργειας:
1. Βοσνία Ερζεγοβίνη: η μάχη της πολυεθνικής κοινωνίας, Συλλογή κειμένων του αντιπολεμικού κινήματος, Συλλογικό, Βιβλιοπέλαγος 1996. 2. Σρεμπρένιτσα: το μεγαλύτερο έγκλημα του “πολιτισμένου κόσμου” στην Ευρώπη μετά τον β' παγκόσμιο πόλεμο, Συλλογικό, carthago/αντισχολείο, 1999
3. Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη "Γιουγκοσλαβία: η έκρηξη του εθνικισμού" (Αθήνα 1991) και "Η δολοφονία της Γιουγκοσλαβίας (εκδ. Παρασκήνιο).
4. Γιώργου Μητραλιά "Γιουγκοσλαβία, Έγκλημα και τιμωρία. Το χρονικό μιας καταστροφής" (Αθήνα 1994, εκδ.Ιαμός).
5. Αργύρης Ντινόπουλος “Zar je ovo Sarajevo?”(εκδ. Κορυφή, 1993)
6. Νεμπόισα Ποπόφ "Ο σέρβικος λαϊκισμός" (Αθήνα 1994, εκδ. Παρασκήνιο).
Έξτρα σημειώσεις και επεκτάσεις:
1. Για ένα “εγκυκλοπαιδικό” πολιτικό και στρατιωτικό ημερολόγιο, εδώ. 2. Έργα και ημέρες του Κάρατζιτς και του Δικαστηρίου της Χάγης: (1), (2), (3)
3. Για τους έλληνες εθελοντές και τις σφαγές στη Σρεμπρένιτσα: (1), (2), (3), (4), (5)
4. Περισσότερα για την ελληνική ιδεοληψία και εξωτερική πολιτική: (1), (2), (3)
5. Σύγχρονες ποδοσφαιρικές μπίζνες υπό τη σκιά του πολέμου: κλικ!
.
